تحقیق درباره آقاى سروش در بخشى از مقاله

لینک دانلود و خرید پایین توضیحات

فرمت فایل word و قابل ویرایش و پرینت

تعداد صفحات: 4

آقاى سروش در بخشى از مقاله اى که تحت عنوان »مهدویت و احیاى دین«1 به نگارش درآورده اند مى گویند:شیعیان بعد از وفات امام یازدهم براى مدتى دچار حیرت شدند. تئورى امامت به آنها مى گفت: امام باید همیشه در جامعه حى و حاضر باشد و وجود او اساساً براى اداره اجتماع و هدایت مردم به راه راست است، لذا امام غایب از نظر آنها مقوله ناشناخته و تعریف ناشده اى بود. به همین دلیل حدوداً یک قرن بر جامعه شیعه حالتى حاکم بود که مورخان شیعه و مورخان اسلام از آن به دوره حیرت تعبیر کرده اند. در همین دوره حیرت رفته رفته معناى جدیدى از تئورى امامت در جامعه شیعه رویید. محتوا و درون مایه اصلى این تئورى جدید این بود که لزومى ندارد امام با جسم و بدن خود در میان مردم حاضر باشد، همین قدر که عنایت و نظارتى بر مردم داشته باشد، کافى است. چنین بود که ایده امام غایب متولد شد.پذیرش آنچه از این نویسنده محترم نقل گردید، نیازمند بیان شواهد تاریخى است؛ زیرا براى اثبات هر فرضیه و یا ادعایى که قصد داشته باشد به تفسیر وقایع تاریخى بپردازد، استناد به وقایع تاریخى ثبت شده ضرورى است. به عنوان مثال مى توان ادعا کرد که علت سقوط فرمانروایى هخامنشیان، وقوع طاعون و ضعف دولت هخامنشیان بود و اسکندر مقدونى نیز با استفاده از این ضعف به ایران حمله کرد و باعث سقوط دولت هخامنشیان شد و خود او نیز به علت ابتلا به همین بیمارى درگذشت؛ اما، آیا آنچه ادعا شد، مى تواند تفسیر درستى از علت سقوط پادشاهى هخامنشى باشد؟ بدون تردید آنها که با تاریخ آشنایى نسبى دارند، پاسخ منفى به این سؤال خواهند داد؛ زیرا شواهد تاریخى از این نظریه حمایت نمى کند.حال آنچه آقاى سروش در مقاله مزبور گفته اند، از اهمیتى بیش از تفسیر و تحلیل یک واقعه تاریخى صرف، برخوردار است؛ زیرا در واقع تفسیر و تحلیل بخش مهمى از عقاید شیعیان است و هر شیعه آگاه و مؤمنى، همواره تأثیر عقیده به مهدویت را، در رفتارها و کنش هاى فردى و اجتماعى خود، ظاهر مى سازد و این اعتقاد، تأثیر خود را، در زندگى او نشان مى دهد.بنابراین نمى توان از کنار آنچه این نویسنده محترم ادعا کرده اند به راحتى گذشت. به منظور اینکه بیانات ایشان را با نقد و محک تاریخ، آزمون کنیم، ناچاریم بخش هاى مختلف ادعاى ایشان را، جداگانه مورد بررسى قرار دهیم.1 - شیعیان بعد از وفات امام یازدهم براى مدتى دچار حیرت شدند. حدوداً یک قرن بر جامعه شیعه حالتى حاکم بود که مورخان شیعه و مورخان اسلام از آن به دوره حیرت تعبیر کرده اند.الف - آمادگى به دلیل شرایط سیاسى و اجتماعىامام زمان(ع) در سال 255ق. به دنیا آمدند و در سال 260ق. پدر ایشان، امام حسن عسکرى(ع) به شهادت رسیدند و از آن زمان امامت پیشواى دوازدهم شیعیان آغاز گردید.امامت صاحب الزمان(ع) به دو بخش غیبت صغرى و غیبت کبرى، تقسیم بندى شده است. زمان غیبت صغرى از ابتداى ولادت ایشان شروع مى شود و از زمان به امامت رسیدن به مدت 69 سال، امام زمان(ع)، از طریق چهار نایب خود با شیعیان در ارتباط بودند که به ترتیب عبارت بودند از:21 - عثمان بن سعید عمرى (متوفاى 265ق.)؛2 - محمد بن عثمان (متوفاى 304-305ق.)؛3 - حسین بن روح نوبختى (متوفاى 326ق.)؛4 - على بن محمد سَمفرى (متوفاى 329ق.).در واقع آنچه از آن به عنوان دوران حیرت یاد کرده اند شامل 69 سال از غیبت صغرى و 31 سال از غیبت کبرى مى شود. بدون تردید این سؤال در ذهن هر خواننده اى نقش مى بندد که حیرت مورد بحث، در مورد چه چیزى بوده است؟ چه واقعه جدیدى اتفاق افتاده بود که موجب حیرت شیعیان شده بود؟ و آیا به راستى شیعیان آمادگى رویارویى با این پدیده جدید یعنى غیبت را نداشتند و یکباره با مواجه شدن با آن به مدت یکصد سال دچار حیرت شدند؟!توجه به این نکته ضرورى است که شیعیان براى غیبت امام زمان(ع) براساس شواهد تاریخى، آمادگى کامل داشتند. بیان این نکته، نیاز به توضیح بیشترى دارد. در واقع بعد از امام هشتم(ع)، دیگر امامان معصوم، براى همگان ظاهر نمى شدند، بلکه فقط براى خواص شیعه، آن هم در موارد خاص، ظاهر مى شدند، حتى پاسخ سؤالات و رفع نیازمندى هاى آنها را غالباً از پشت پرده، انجام مى دادند تا شیعیان را براى غیبت امام مهدى(ع)، آموزش دهند و آماده کنند.3در پرتو همین تجربه و تمرین، غیبت امام براى شیعیان گران نبود؛ زیرا دوران تجربه برخورد با غیبت امام خود را از سر گذرانده بودند.بررسى تاریخى اوضاع سیاسى - اجتماعى شیعه و پیشوایان آنها به ویژه در مدت امامت حضرت هادى و عسکرى(ع) - از سال 220 تا 260ق. به خوبى این واقعیت را نشان مى دهد که سلاطین ستمگر - و نه خلفاى رسول اللَّه - بر طبق اخبار فراوانى که از پیامبر اکرم و امیرالمؤمنین و فرزندانش رسیده بود، مى دانستند مصلح موعود که قائم آل محمد(ع) است، از این خاندان ظهور و جهان را از قسط و عدل پر خواهد کرد. و مهدى موعود(ع) کسى است که حکومت اسلامى واقعى را بر پایه توحید و برابرى و برادرى و رعایت حقوق همه افراد، ایجاد خواهد کرد. بنابراین قدرت و سلطنت آنها، نابود شدنى است، و چون به خیال خام خود مى خواستند از تحقق آن حکومت عدل جلوگیرى کنند، نسبت به ائمه معصومین(ع) ستم هاى فراوانى روا مى داشتند و آنان را سخت زیر نظر مى گرفتند. در چنین شرایط اجتماعى و سیاسى خاص بود که امام هادى(ع) و حضرت عسکرى(ع) به اجبار، زندگى مخفیانه و کم معاشرت را پیش گرفتند. اختفاى آن دو امام که معلول شرایط سخت و فشار رژیم حاکم بود، این فایده مهم را نیز داشت که حادثه مهم غیبت و ناپیدایى طولانى امام دوازدهم را براى شیعیان امرى عادى و مأنوس گرداند و زمینه ذهنى مردم را براى غیبت حضرت حجت بن الحسن(ع) آماده کرد.على بن حسین مسعودى در کتاب اثبات الوصیه سخنى در این باره دارد که نقل کردنى است:4»امام هادى(ع) خود را از بسیارى از شیعه پوشیده مى داشت و جز با اندکى از خواص مراوده نداشت. چون امامت به فرزندش امام عسکرى(ع) رسید با شیعیان از پشت پرده سخن مى گفت، مگر در اوقاتى که براى بردنش به خانه سلطان بر مرکب سوار مى شد و آشکارا مى گذشت، که همه او را مى دیدند. این دورى گزیدن از عموم و پرده نشینى مقدمه غیبت صاحب الزمان(ع) بود تا شیعه به تدریج به پنهان بودن امامش عادت کند و با مسأله غیبت یکباره روبرو نشود«.این نظریه را برخى اندیشمندان معاصر نیز تأیید کرده اند حتى این دورى گزیدن را از برنامه هاى حساب شده امام هادى(ع) شمرده اند.5بنابراین شیعیان خالص و نزدیک، هنگامى که با غیبت امام خود مواجه شدند کاملاً آمادگى داشتند و هیچگونه حیرت و تشویشى در آنها راه نیافت.ب - سفیران آشنا مانع حیرتموضوع جالب توجه این است که اولین نایب خاص امام زمان(ع) یعنى جناب عثمان بن سعید عمرى (متوفاى 265ق.) نه تنها نیابت ایشان را برعهده داشت بلکه قبل از امام زمان(ع)، همین وظیفه را در خدمت امام یازدهم و قبل از ایشان، در خدمت امام دهم(ع) عهده دار بودند.6 حتى امام حسن عسکرى خبر داده بود که فرزند عثمان بن سعید عمرى به نام محمد، وکیل امام زمان(ع) خواهد بود.7 در واقع شیعیان بعد از شهادت امام حسن عسکرى(ع) ارتباط خود را از طریق همان نایبى که مى شناختند یعنى عثمان بن سعید عمرى، با امام زمان(ع) ادامه دادند. و هیچگونه حیرتى نیز بر شیعیان و خاصان خاندان نبوت مستولى نشد.یکى دیگر از عواملى که باعث مى شد هیچگونه شبهه و شکى در ارتباط شیعیان با امام مهدى(ع) راه نیابد این بود که توقیعات و پاسخ سؤالات آنها که از سوى آن حضرت به وسیله عثمان بن سعید و پسرش محمد به دست شیعیان مى رسید، با همان دستخطى نگارش یافته بود که در دوران حیات امام حسن عسکرى(ع) نوشته مى شد و مردم آن دستخط را دیده بودند و با آن آشنایى کامل داشتند.8ج - آمادگى علمىراویان و محدثان شیعه که از زمان پیامبر(ص) و خاندان نبوت همواره احادیث گوناگونى را در مورد غیبت امام مهدى(ع) شنیده و ضبط کرده بودند، قبل از به دنیا آمدن آن امام، کتاب هاى متعددى در مورد ایشان و موضوع غیبت تألیف کرده بودند. بنابراین از لحاظ علمى و تئوریک نیز نزدیکان و شیعیان آمادگى مواجه با غیبت امام زمان(ع) را داشتند. این موضوع مخصوصاً از زمان امام موسى بن جعفر(ع) وسعت بیشترى پیدا کرد و کتاب هایى درباره غیبت نوشته شد و احادیث غیبت در آنها ثبت گشت. به عنوان مثال مى توان به افراد زیر اشاره کرد که در مورد غیبت به تألیف کتاب اقدام کردند.91 - على بن حسن بن محمد طایى طاطرى از اصحاب موسى بن جعفر(ع)؛2 - على بن عمر اعرج کوفى از اصحاب موسى بن جعفر(ع)؛3 - ابراهیم بن صالح انماطى کوفى از اصحاب موسى بن جعفر(ع)؛4 - حسن بن على بن ابى حمزه که در عصر حضرت رضا(ع) زندگى مى کرد؛5 - عباس بن هشام ناشرى اسدى (متوفاى 220ق.)؛6 - فضل بن شاذان نیشابورى (متوفاى 260ق.) از اصحاب امام هادى و امام حسن عسکرى(ع)؛7 - ابراهیم بن اسحاق احمرى نهاوندى؛8 - حسن بن محبوب (متوفاى 224ق.) که در حدود صد سال قبل از زمان غیبت کتاب مشیخه را تألیف و اخبار غیبت را در آن ضبط کرد.این آمادگى علمى باعث شد که با شروع غیبت کبرى دانشمندان شیعه در کتاب هاى خود به دفاع از امام دوازدهم و رفع شبهات مطرح شده از سوى گروه ها و فرقه هاى مختلف برآیند و این سنت تا به امروز در بین عالمان دینى شیعه باقى مانده است. به عنوان مثال مى توان به مولفان و دانشمندان زیر اشاره کرد که برخى از آنها در زمان غیبت صغرى نیز حیات داشته اند.1 - شیخ صدوق، (302-319 ق.)، مؤلف کتاب کمال الدین و تمام النعمه؛102 - شیخ نعمانى (متوفاى 342ق.) که در سال 313ق. سفرى به شیراز داشته است؛ مؤلف کتاب الغیبة؛113 - شیخ مفید (413-336ق.) که کتاب فصول العشرة فى الغیبة را تألیف کرد؛124 - سید مرتضى (355-436ق.) که کتاب المقنع را تألیف کرد.135 - شیخ تقى الدین ابى الصلاح حلبى (374-447ق.) او مؤلف کتاب تقریب المعارف14 است.6 - شیخ طوسى (385-460ق.) که کتاب الغیبة را تألیف نمود.به نظر مى رسد همین مقدار سند تاریخى در مورد آمادگى علمى و عدم حیرت شیعیان و خاصان امام عسکرى(ع) در مواجهه با پدیده غیبت کافى باشد. بدون تردید علاقه مندان مى توانند در صورت مراجعه، به اسناد تاریخى بیشترى دست پیدا کنند که خارج از مجال این مقاله است.د - معصومین و آماده سازى شیعیاناز زمان پیامبر تا زمان شهادت امام حسن عسکرى معصومین(ع) پیوسته بشارت دهنده تولد امام زمان(ع) بوده و ابعاد مختلف غیبت ایشان را براى همه مسلمانان و بطور خاص براى شیعیان، تبیین کرده بودند. به صورتى که یکى از موضوعات مهم، که احادیث بسیارى در آن زمینه وجود دارد، موضوع غیبت امام زمان(ع) است. حضرت آیت اللَّه صافى گلپایگانى بخشى از این احادیث را در کتاب منتخب الاثر جمع آورى کرده اند16 که به برخى از آنها اشاره مى شود:- امام زمان داراى دو غیبت است - 10 حدیث؛- غیبت او طولانى خواهد بود - 91 حدیث؛- چگونگى برخوردارى مردم از او در زمان غیبتش - 7 حدیث؛- عمر او بسیار طولانى است - 318 حدیث؛- مخفى بودن ولادتش - 14 حدیث؛- دشمنان خدا را مى کشد و زمین را از شرک پاک مى کند - 19 حدیث؛- در مورد سیره و روش او - 30 حدیث؛- ظاهر نخواهد شد مگر بعد از امتحان سخت - 24 حدیث؛- چگونگى ظهورش - 12 حدیث؛- فتنه ها و گناهانى که قبل از ظهور او خواهد بود - 37 حدیث؛- بیعت هیچ کسى را برعهده ندارد - 10 حدیث؛- کیفیت بیعت مردم با او در زمان ظهور - 11 حدیث؛- پذیرش اسلام توسط همه مردم جهان - 7 حدیث؛- گسترش عدل توسط او - 129 حدیث؛- آباد شدن تمام زمین در زمان حکومت او - 5 حدیث؛- پرهیز از انکار او - 9 حدیث؛- پاداش و اجر انتظار فرج - 23 حدیث؛- تکالیف شیعیان - 54 حدیث؛- اجر و پاداش افرادى که در زمان غیبتش به او ایمان دارند - 23 حدیث؛- عدم جواز وقت تعیین کردن براى ظهورش - 7 حدیث؛- محل برپا شدن منبر ایشان در زمان ظهور - 17 حدیث.در روایاتى که از معصومین(ع) نقل شده است مسائل بسیار جزئى، مانند نوع لباس، غذا، تعداد یاران و حتى روحیات و رفتار آنها، بیان شده است که ذکر همه آنها، فرصت زیادى مى طلبد. بنابراین در هنگام غیبت امام زمان(ع) هیچگونه نکته مبهمى که از قبل تعیین و مشخص نشده باشد، وجود نداشت. بنابراین نمى توان باور کرد که با شروع غیبت امام عصر(ع)، شیعیان دچار حیرت شده باشند وحتى این حیرت صد سال نیز ادامه یافته باشد. در حقیقت شواهد تاریخى از این نظریه حمایت نمى کند.توجه به این نکته نیز بسیار ضرورى است که گنجینه روایات و احادیثى که هم اکنون در اختیار ما شیعیان قرار دارد، علاوه بر اینکه بنیاد و مبناى عقاید و احکام ما را تشکیل مى دهد، از لحاظ تاریخى نیز اسناد معتبر و بسیار مهمى است؛ زیرا راویان و محدثان شیعه این احادیث را با دقت بسیار و با انگیزه ارایه خدمات دینى جمع آورى و مدون کرده اند و از آنجا که این احادیث و روایات با عقاید آنها سر و کار داشته است، بدون تحقیق و اطمینان از ابعاد مختلف، آنها را نقل و یادداشت نمى کرده اند. بنابراین در ارایه گزارش تاریخى به راحتى مى توان به آنها (به ویژه اخبار متواتر) استناد کرد.2 - تئورى امامت به شیعیان مى گفت: امام باید همیشه در جامعه حىّ و حاضر باشد. وجود او (امام) اساساً براى اداره اجتماع و هدایت مردم به راه راست است.الف - سیره معصومیناگر شیعیان در قرن سوم هجرى که تولد و غیبت امام عصر(ع) در آن زمان واقع شده است، چنین اعتقادى داشتند (که امام باید همیشه در جامعه حى و حاضر باشد و وجود او اساساً براى اداره اجتماع و هدایت مردم به راه راست است) مشکل آنها مى بایست خیلى زودتر از زمان شروع غیبت آغاز شده باشد و اختصاص دادن این سردرگمى به زمان شروع غیبت امام زمان(ع)، بى اساس است؛ زیرا همانطور که مى دانیم بعد از شهادت امام حسن(ع)، هیچگاه حکومت و اداره جامعه در اختیار معصومین نبوده است و حتى در هنگام ولایتعهدى امام رضا(ع) ایشان هیچگونه دخالتى در اداره اوضاع اجتماعى نداشتند و در خراسان تحت نظر و کنترل حکومت مأمون بودند. و امام هادى و امام عسکرى(ع) همانطور که قبلاً بیان شد به سختى با شیعیان، در ارتباط بودند و حاکمان آن عصر اجازه فعالیت هاى اجتماعى به آنها نمى دادند. بنابراین اگر شیعیان چنان اعتقادى داشتند، قبل از شروع غیبت مى بایست دچار حیرت مى شدند در حالى که هیچکس چنین نظریه اى را نقل نکرده است. البته بدیهى است که از یک سو فشار سیاسى خلفاى وقت و جلوگیرى از دسترسى همه شیعیان به امام زمان خویش و از سوى دیگر اغراض نفسانى در بین بعضى از شیعیان از زمان به امامت رسیدن امام موسى کاظم(ع) باعث پدید آمدن فرقه هاى مختلفى شده بود17 که شاید با توجه دلایل فوق و عدم وجود وسایل ارتباط جمعى، امرى اجتناب ناپذیر بود. ولى به هر حال همواره شیعیان خالص و پیروان صادق امامان معصوم، براساس تعلیماتى که از پیشوایان خود دریافت کرده بودند و با تکیه بر ایمان راسخ خود، با یقین کافى، اعتقاداتشان را حفظ مى کردند. وجود این فرقه هاى مختلف هرگز باعث نشد که تردیدى در اصل امامت پیش آید. همانطور که در بخش هاى بعدى با تفصیل بیشترى توضیح داده خواهد شد بعد از به شهادت رسیدن امام حسن عسکرى(ع) نیز فرقه هاى مختلفى - بنابر همان دلایل و انگیزه هاى فوق - در بین شیعیان ایشان ظهور کرد اما شیعیان خالص که اکثریت پیروان امام حسن عسکرى(ع) را تشکیل مى دادند، اعتقاد به امام غایب(ع) را هرگز از دست ندادند و دچار حیرت و تشکیک نشدند. سایر فرقه ها نیز براساس تلاش و آگاه سازى علماى شیعه به تدریج از بین رفتند.علاوه بر آن، شیعیان در آن زمان در مرکز اسلام یعنى مدینه و همچنین اطراف و کناف عالم اسلامى پراکنده و در مناطقى مانند یمن و ساوه و خراسان از مرکز استقرار معصومین بسیار دور بودند و عملاً چنین اعتقادى نمى توانست نقشى در زندگى آنها داشته باشد تا با مواجه شدن با غیبت امام زمان دچار سردرگمى صد ساله شوند و شیعیان خاص همانطور که قبل از به امامت رسیدن حضرت ولى عصر(ع) وجوه مالى خود را توسط نمایندگانى به امامان قبلى(ع) تقدیم مى کردند و پاسخ سؤالات شرعى خود را دریافت مى نمودند، بعد از آن نیز حقوق شرعى خود را به نایبان امام زمان(ع) تحویل مى دادند و پاسخ سؤالات خود را از طریق نامه و توقیع دریافت مى کردند.18ب - آموزش تئورى غیبت توسط معصومیناین نظریه که امامان باید همیشه در جامعه حىّ و حاضر باشد به عقاید و آموزش هایى که شیعیان از امامان معصوم قبل از امام مهدى(ع) دریافت کرده بودند هیچگونه ربطى ندارد. به عنوان مثال امام صادق(ع) به شیعیان یاد داده بودند که شخص مهدى از انظار مردم غایب مى شود و حتى به واسطه شرایط سخت سیاسى و اجتماعى، بردن نام ایشان نیز جایز نیست. تأکیدى که در روایت نقل شده از امام صادق وجود دارد بسیار جالب و دقیق است. ایشان مى فرماید:المَهدفىّف یَغیبف شَخصفهف ولا یَصفحّف لکم تَسمیَّتفهف.شخص مهدى غایب مى شود و بردن نام او براى شما جایز نیست.19امام رضا(ع) نیز چنین تأکیدى را در آموزش هاى خود مورد توجه قرار داده بودند. امام رضا(ع) فرمودند:لا یفرى جفسمفهف ولا یفسَمّى بفاسمفهف.جسم او (مهدى) دیده نمى شود و نام او نیز نباید برده شود.20چنین آموزشى از سوى امام هادى نیز به شیعیان تعلیم شده بود. و ایشان فرموده بودند:لاتَرونَ شخصَهف.شخص او را نمى بینید.21بنابراین شیعیان آمادگى برخورد با موضوع غایب بودن امام مهدى(ع) را داشتند. این موضوع براى شیعیان خاص و علماى شیعه که در ارتباط نزدیک با خاندان نبوت بودند، کاملاً مشهود بود. روایاتى که در این زمینه وجود دارد، بسیار زیاد است و مجال نقل همه آنها در این مقاله مختصروجود ندارد.3 - در دوره حیرت، رفته رفته، معناى جدیدى از تئورى امامت در جامعه شیعه رویید. محتوا و درون مایه اصلى این تئورى جدید، این بود که لزومى ندارد امام با جسم و بدن خود در میان مردم حاضر باشد. همین قدر که عنایت و نظارتى بر مردم داشته باشد، کافى است. چنین بود که ایده امام غایب متولد شد.الف - تنزل جایگاه تئورى امام غایبهمانطور که گفتیم شیعیان قبل از شروع غیبت مى دانستند که بنا بر آموزش هاى تئورى امامت که توسط معصومین بیان شده بود و همچنین ضرورت هاى سیاسى و اجتماعى، لزومى ندارد که امام با جسم و بدن خود در میان مردم حاضر باشد.در واقع تئورى امام غایب موضوعى نیست که در یک فرایند تاریخى تکامل پیدا کرده باشد و افکار تئورى پردازان آن را شکل داده باشد. چنین اعتقادى؛ یعنى اعتقاد به تولد ایده امام غایب در یک فرایند فکرى و زمانى، که یکصد سال بعد از میلاد امام زمان(ع) منسجم شده باشد، با موضوع اصالت مهدویت منافات داشته و در تناقض است. این نظریه به این معنا است که اعتقاد به امام غایب همانند سایر تئورى هاى بشرى در معرض تردید، نقض و نفى قرار دارد. در حقیقت این نظریه رابطه وحیانى تئورى غیبت آخرین امام را قطع کرده و آن را تا جایگاه سایر مفاهیم و تئورى هاى بشرى، پائین مى آورد.البته توجه به این نکته ضرورى است که شیعیان هیچگاه از نقد شدن عقاید و اعتقاداتشان در مباحث علمى هراسى نداشته اند. این موضوع در مباحث مربوط به غیبت امام زمان(ع) به صورت یک سنت تاریخى درآمده است. و همواره عالمان شیعه در ابعاد مختلف اعتقادى به مباحثه و مناظره با مخالفان مى پرداختند و اکنون مجموعه عظیمى از این مناظرات وجود دارد. پاسخ گفتن به شبهات مطرح شده در مورد غیبت امام عصر(ع) نیز از دیرباز مرسوم بوده است. البته بدون تردید این تسامح، به معنى پذیرفتن جعل تاریخى و تحریف حقایق نیست. و تنزل دادن اعتقاد به تئورى غیبت تا سطح سایر تئورى هاى علوم انسانى موجب قابل پاسخ گویى است؛ زیرا با واقعیت تاریخى، تطابق ندارد و قابل پذیرش نیست هر چند در الفاظ زیبا و با اهداف مصلحت جویانه مطرح شده باشد.ب - غفلت از محتواآنچه تحت عنوان »دوران حیرت« به مورخان مسلمان و مورخان شیعه نسبت داده شده است جاى تأمل زیادى دارد. آقاى »کامل سلیمان« در کتاب یوم الخلاص که تحت عنوان روزگار رهایى ترجمه شده است، سر فصلى را تحت عنوان »دوران حیرت« مورد بحث قرار داده اند.22 مراجعه به این سرفصل، در کتاب روزگار رهایى، نشان مى دهد که هدف کامل سلیمان از طرح این عنوان کاملاً با استنباط تفاوت دارد. حیرتى که در روایات در کنار غیبت ذکر شده و مؤلف کتاب روزگار رهایى آن روایات را مورد بحث قرار داده است، حیرتى است که هم اکنون نیز وجود دارد و احساس مى شود و به تولد ایده امام غایب نیز ربطى ندارد. کامل سلیمان حدیثى را از امام صادق(ع) در فصل »دوران حیرت« نقل مى کند. در این حدیث، امام صادق(ع) مى فرماید:یکونف لَهف غیبةٌ و حَیرَةٌ حَتّى یَضفلَّ الخلقف عَن اَدیانفهفم.براى او غیبت و حیرتى هست که مردمان از دین خود برمى گردند و گمراه مى شوند.کامل سلیمان در شرح این حدیث مى گوید:با کمال تأسف ما در چنین شرایطى زندگى مى کنیم و بیشتر مردمان از دین و آئین خود باز گشته اند، به خدا پناه مى بریم از این امتحان بزرگى که براى ما روى داده است. و از او مى خواهیم که از گروه ثابت قدمان باشیم که به هنگام ظهور آن دست نیرومند انتقام الهى، در رکاب او با دشمنان خدا پیکارگر و در برابر حق تسلیم و از حریم حق مدافع باشیم.23از اینگونه روایات، نمونه هاى بسیارى وجود دارد که مؤلف کتاب روزگار رهایى تعدادى از آنها را بیان کرده است. به عنوان مثال روایتى را از پیامبراکرم(ص) نقل مى کند که ایشان فرمود:یَکفونف لَهف غیبةٌ و حَیرَةٌ تَضفلّف فیَها الأفمَم.براى او غیبت و براى امت حیرتى خواهد بود که خیلى ها در آن دوران گمراه خواهند شد.روایتى نیز از امیرالمؤمنین در این کتاب نقل شده است که امیرالمؤمنین(ع) فرمودند:یکونف لفغَیبَتفهف حَیرَةٌ یَضفلّف فیها اَقوامٌ و یَهتدى آخَرونَ، أولئفکَ خفیارف الافمَةف مَعَ الاَبرارف العفترَةف.براى غیبت او حیرتى است که گروه هایى در آن گمراه مى شوند و گروهى بر هدایت استوار مى مانند که آنها بهترین امت هستند که بابزرگان عترت همراهند.کامل سلیمان در شرح این حدیث نیز مى گوید:آنچه امروز، جهان اسلام با آن روبرو است، همه اش از مظاه� پى نوشت ها :1 . عبدالکریم سروش، »مهدویت و احیاى دین«، نشریه آفتاب، تهران شماره دوازدهم، بهمن 1380، ص60.2 . محمد مهدى رکنى، نشانى از امام غایب(ع)، انتشارات آستان قدس رضوى، چاپ سوم، مشهد، 1375، ص33-63.3 . کامل سلیمان، روزگار رهایى، ترجمه على اکبر مهدى پور، جلد اول، نشر آفاق، تهران، 1376، ص266.4 . به نشانى از امام غائب(ص)، ص15.5 . همان.6 . شیخ طوسى، کتاب الغیبة، مکتبة نینوى، تهران، بى تا، ص216-215.7 . همان.8 . همان.9 . ابراهیم امینى، مسئله غیبت، »نور مهدى«، نشر آفاق، تهران پانزدهم شعبان 1401، ص81.10. شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ترجمه آیت اللَّه کمره اى، کتاب فروشى اسلامى، تهران 1377، مقدمه ص65؛ و نشانى از امام غائب(ع)، ص19.11. ابن ابى زینب نعمانى، کتاب الغیبة، مترجم جواد غفارى، کتابخانه صدوق، تهران 1363، ص15ù14.12. شیخ مفید، فصول العشره فى الغیبة، مترجم: محمد باقر خالصى، انتشارات راه امام، تهران، 1360، ص4.13. سیدمرتضى، المقنع، مترجم: واحد تحقیقات مسجد جمکران، انتشارات مسجد جمکران، قم، 1375، ص7.14. ابوالصلاح حلبى، تقریب المعارف، تحقیق رضا استادى، انتشارات جامعه مدرسین، قم، 1363، ص3.15. کتاب الغیبة، ص9.16. لطف اللَّه صافى گلپایگانى، منتخب الاثر، مکتبةالصدر، تهران، بى تا، فهرست، ص18-1.17. جاسم حسین، تاریخ سیاسى غیبت امام دوازدهم، ترجمه دکتر سیدمحمد تقى آیت اللهى، انتشارات امیرکبیر، تهران 1377، ص101.18. عباس راسخى نجفى، سفیران امام، انتشارات محب، چاپ دوم، قم، 1375، ص50-51.19. روزگار رهایى، ص96.20. همان، ص98.21. همان، ص100.22. همان، ص333.23. همان، ص338.24. همان، ص335-336.25. همان، ص337.26. تاریخ سیاسى غیبت امام دوازدهم، ص101-102.27. همان، ص103-113.28. الشریف المرتضى، الفصول المختارة من العیون و المحاسن، از مجموعه مصنفات الشیخ المفید، المؤتمرالعالمى لالفیة الشیخ المفید، قم، 1371، ج2، ص321.